(NGUỒN HÌNH ẢNH: GETTY IMAGES)
Một cảnh trong phim James Bond "The World Is Not Enough" (1999), trong đó Elektra King (Sophie Marceau thủ vai) dùng thiết bị thời cổ tra tấn Bond (Pierce Brosnan đóng) đang bị cầm tù

Gây ra tổn thương hay đau đớn cho một người không có khả năng đáp trả giống như hành động tàn nhẫn đến mức không thể tưởng tượng nổi, thế nhưng đó có vẻ đây là chuyện thường xảy ra nhiều hơn là bạn nghĩ.

Vì sao trên đời lại có những kẻ có thể đối xử tàn nhẫn với người không hề đe doạ gì đến mình, thậm chí là tàn nhẫn với chính con cái của mình? Hành vi này bắt nguồn từ đâu và có ý nghĩa về mặt tâm lý gì? Ruth, 45 tuổi, London.

"Con người vừa là ánh hào quang vừa là cặn bã của Tạo hoá", nhà triết học người Pháp Blaise Pascal kết luận vào năm 1658. Xưa giờ vẫn vậy. Con người có yêu thương và cũng có hận thù. Con người giúp đỡ nhau nhưng cũng gây hại nhau. Con người khi chìa bàn tay này cứu giúp nhau song lại cũng có thể rút dao đâm nhau bằng bàn tay kia.

Nếu động cơ là để trả thù hoặc để tự vệ thì còn lý giải được. Khi có những kẻ tàn ác với cả người vô can, chúng ta sẽ chất vấn: "Sao lại nỡ làm điều ghê tỏm đó?"

Hành vi của con người thường có mục đích tìm đến niềm vui hoặc ít nhất là tránh đau đớn. Đa số mọi người sẽ cảm nhận được nỗi đau đớn mà họ gây ra cho kẻ khác và không có ai thích thú gì với điều này cả.

Vì thế, có hai cách lý giải khi kẻ nào đó làm điều tàn ác với người vô can: một là họ vô cảm trước nỗi đau của người khác, hai là họ thấy vui thích khi chứng kiến người khác vật vã vì đau đớn.

Một lý do khác đằng sau việc có ai đó đối xử tàn ác với người vô can: kẻ ra tay xem người đó là mối đe doạ tiềm ẩn.

Có những người tuy không gây uy hiếp đối với thân thể hay tiền tài của bạn nhưng vẫn có thể đe doạ đến địa vị xã hội của bạn. Điều này lý giải cho những hành động khó hiểu khác, chẳng hạn như trường hợp có kẻ hãm hại cả người đã từng giúp đỡ tiền bạc cho mình.

(Ảnh minh họa)

Trong các xã hội theo chủ nghĩa tự do, người ta cho rằng, khi bạn khiến người khác phải chịu đựng điều gì đó thì có nghĩa là việc bạn đã gây hại cho họ. Tuy nhiên, một số nhà triết học bác bỏ quan điểm này. Trong thế kỷ 21 này, liệu chúng ta có thể tiếp tục chấp nhận quan điểm "yêu cho roi cho vọt" hay không?

Người cuồng bạo và người bị rối loạn nhân cách
Người có tính cách cuồng bạo là người có khoái cảm khi gây ra đau đớn hoặc khi nhục mạ người khác. Những kẻ cuồng bạo cảm nhận được rõ rệt hơn so với người bình thường về nổi đau đớn của người khác, và họ thích thú khi chứng kiến cảnh đó. Ít nhất là họ cũng đạt cảm giác thoả mãn cho đến khi mọi chuyện qua đi, và rồi có thể sau đó họ sẽ cảm thấy tội lỗi, khó chịu.

Có thể liên tưởng đến kiểu người này nhất là những kẻ tra tấn và những tên giết người. Tuy nhiên, cũng có hiện tượng bạo lực ít cực đoan hơn, nhưng diễn ra tràn lan hơn, đó là tình trạng bạo hành thường nhật.

Thú vui hàng ngày của người cuồng bạo có thể từ việc làm cho người khác bị đau đớn cho đến việc chứng kiến họ phải chịu đựng sự khốn khổ nào đó. Những người này thường thích xem phim bạo lực đẫm máu, thích cảnh đánh nhau, cảnh tra tấn người khác. Kiểu người này tuy hiếm, nhưng không phải là quá hiếm. Có khoảng 6% sinh viên đại học thừa nhận rằng họ thấy vui thích khi khiến cho người khác bị đau đớn.

Trong đời sống, người cuồng bạo có thể là một kẻ hay khiêu khích trên mạng hoặc một kẻ chuyên bắt nạt bạn nơi học đường, nơi chổ làm.

Trong các trò chơi trực tuyến với các nhân vật khác nhau, đó thường là "thành phần bất hảo" chuyên đi quấy rối những người chơi khác. Họ thường bị lôi cuốn vào những trò chơi trên máy tính mang đầy tính bạo lực, khi càng chơi nhiều họ sẽ càng trở nên cuồng bạo, dữ dằn hơn.

Không giống với người cuồng bạo, những người bị rối loạn nhân cách không gây hại người khác để làm thoả mãn bản thân (tuy điều này cũng có thể xảy ra). Những người bịrối loạn nhân cách muốn đạt được điều họ muốn. Nếu như việc làm hại người khác sẽ giúp họ đạt được thứ họ muốn thì họ sẽ làm ngay.

Họ làm được điều đó bởi trong lòng khó có thể xuất hiện cảm giác thương hại, hối hận hay sợ hãi. Họ có thể nắm bắt được cảm xúc của người khác, nhưng hoàn toàn không bận tâm về những cảm xúc đó.

Đây là những kỹ năng cực kỳ nguy hiểm. Trải qua hàng ngàn năm, nhân loại đã tự thuần hoá bản thân, khiến cho đa số chúng ta cảm thấy rằng, việc hãm hại người khác thật sự là điều khó khăn.

Đa số những người ra tay hãm hại, tra tấn người khác, hoặc giết người đều bị ám ảnh sau đó. Thế nên, việc vô cớ gây ra tình trạng bạo lực khi không hề bị khiêu khích là một chỉ dấu mạnh mẽ cho thấy rất có thể người có hành vi đó là người mắc chứng bị rối loạn nhân cách.

Chúng ta cần có cách để nhận biết việc có phải là mình chạm trán một người bị rối loạn nhân cách hay không, điều này có thể phỏng đoán đơn giản qua việc quan sát khuôn mặt hoặc khi giao tiếp với họ.

Nhưng thật không may là những người bị rối loạn nhân cách nhận thức được rằng người khác có thể phát hiện ra thông qua cách này, và họ thường đối phó bằng cách chăm chút bề ngoài để lưu lại một ấn tượng ban đầu tốt đẹp.

Rất may là chỉ có khoảng 0,5% dân số bị coi là người bị rối loạn nhân cách. Đáng lưu ý là trong số các tù nhân, có đến 8% nam giới và 2% phụ nữ bị mắc chứng này.

Không phải tất cả những người mắc chứng rối loạn nhân cách đều là nguy hiểm.
Những người rối loạn nhân cách kiểu gây rối xã hội thường thích tìm khoái cảm từ ma tuý hoặc các hành động nguy hiểm khác.

Trái lại, người bị rối loạn nhân cách kiểu cổ suý xã hội lại thích tìm kiếm cảm giác thoả mãn trong việc bất chấp khó khăn để theo đuổi những ý tưởng mới lạ. Do những thành tựu sáng tạo sẽ định hình xã hội chúng ta, nên những người bị rối loạn nhân cách kiểu này có thể làm thay đổi thế giới. Tất nhiên là điều này rất có thể là tốt, nhưng cũng rất có thể là xấu.

Những tính cách này bắt nguồn từ đâu?
Không ai biết lý do vì sao một số người có tính cách cuồng bạo như vậy. Một số người suy đoán rằng, sự cuồng bạo từng là một cách giúp cho loải người thích nghi với hoàn cảnh, có thể ra tay hạ gục con mồi khi đi săn. Một số người khác cho rằng sự cuồng bạo giúp con người nhằm thâu tóm quyền lực.

Nhà triết học và ngoại giao người Ý Niccolò Machiavelli từng cho rằng, "Chính thời đại tạo ra hỗn loạn chứ không phải do con người".

Đồng ý với ý kiến này, các bác sĩ về thần kinh học cho rằng sự cuồng bạo có thể từng là một chiêu thức sinh tồn được kích hoạt tại những thời điểm khó khăn trong cuộc sống. Khi một số loại thực phẩm trở nên khan hiếm, não bộ bị thiếu hụt chất dẫn truyền thần kinh serotonin. Việc thiếu hụt chất có tác dụng giúp con người vui vẻ, thoải mái, khiến cho họ sẵn sàng làm hại người khác, bởi việc khiến cho người khác bị đau đớn sẽ làm họ thấy thoả mãn.

Rối loạn nhân cách cũng có thể là một cách thích nghi. Một số nghiên cứu đã chỉ ra mối liên hệ giữa rối loạn nhân cách ở mức cao với khả năng sinh sản cao. Tuy nhiên một số nghiên cứu khác có kết luận ngược lại. Nguyên nhân của mối liên hệ này có thể là người bị rối loạn nhân cách có một lợi thế sinh sản riêng biệt trong điều kiện sống khắc nghiệt.

Thật vậy, trong môi trường sống đầy rẩy cạnh tranh, sự bất ổn có thể thúc đẩy chứng bị rối loạn nhân cách. Khả năng của người bị rối loạn nhân cách giúp họ trở thành những kẻ rất giỏi thao túng người khác. Tính bốc đồng và không biết sợ khiến cho họ liều lĩnh và thu được lợi ích ngắn hạn. Như trong phim "Phố Wall", gã bị rối loạn nhân cách Gordon Gekko đã kiếm được hàng triệu đô la.

Rối loạn nhân cách tuy có thể là lợi thế trong giới kinh doanh nhưng nó lại không mấy hiệu quả trong vai trò lãnh đạo.

Liên hệ giữa rối loạn nhân cách và sự sáng tạo cũng giúp lý giải lý do vì sao tính cách này tồn tại. Nhà toán học Eric Winstein lập luận rằng, sự đổi mới được khơi gợi khi mọi người có bất đồng ý kiến. Tuy nhiên, nếu môi trường xã hội thúc đẩy lối suy nghĩ sáng tạo thì mối liên hệ nói trên trở nên yếu đi.

Chứng cuồng bạo và rối loạn nhân cách được cho là có liên quan tới một số tính cách khác, như tính tự kỷ và tính nham hiểm (Machiavellianism). Những tính cách này khi kết hợp với nhau thì được gọi là "phần hắc ám trong nhân cách" ("dark factor of personality"), mà dưới đây sẽ viết tắt là nhân tố D.

Những đặc tính trên được di truyền ở mức vừa cho đến cao. Cho nên đơn giản là có một số người sinh ra đã mang tính cách độc ác như thế.

Ngoài ra, bố mẹ có nhân tố D cao có thể truyền lại chúng cho con cái thông qua hành vi bạo hành trong gia đình. Tương tự, việc thường xuyên chứng kiến người khác cư xử theo cách đậm chất nhân tố D cũng khiến cho người khác bị ảnh hưởng theo.

Nỗi sợ và sự chối bỏ nhân cách
Vui thích khi người khác bị nhục mạ và đau đớn là đặc điểm của chứng cuồng bạo.

Tuy nhiên, người ta thường nói rằng, không xem người khác là con người khiến cho chúng ta trở nên tàn nhẫn. Những người có nguy cơ trở thành nạn nhân thường bị miệt thị là chó, rận, hoặc gián và điều đó được cho là khiến người khác cảm thấy nhẹ nhàng hơn khi làm tổn thương họ.

Quan điểm này không phải là không có lý. Các nghiên cứu cho thấy nếu như có ai đó phá vỡ chuẩn mực về xã hội thì não bộ chúng ta sẽ nhìn nhận họ theo hướng họ bớt giống con người. Điều này khiến cho người ta cảm thấy dễ dàng hơn trong việc trừng phạt những người đã vi phạm các chuẩn mực ứng xử trong xã hội.

Thật là cảm giác ngọt ngào nếu nghĩ rằng khi có người xem ai đó như một con người thì sẽ không làm hại họ. Nhưng đây là một ảo tưởng thật nguy hiểm. Nhà tâm lý học Paul Bloom nói rằng sự nhẫn tâm kinh khủng nhất có thể chính là việc không chịu chối bỏ tính người của người khác. Người ta hãm hại nhau chính là vì họ xem nhau là những con người thực sự, những người không hề muốn chịu đau đớn, nhục mạ, hoặc đánh mất danh dự.

( ẢNH: REUTERS)
Đức Quốc Xã đã chối bỏ tính người của người Do Thái và giết hại hàng triệu người ở các trại tập trung

Ví dụ như Đức Quốc Xã đã chối bỏ tính người của dân Do Thái khi gọi họ bằng những từ ngữ miệt thị như loài sâu bọ và lũ chấy rận. Thế nhưng Đức Quốc Xã cũng sỉ nhục, tra tấn và giết hại người Do Thái chính là bởi coi họ là những con người, những người sẽ bị hạ nhục, phải chịu đau đớn từ cách đối xử đó.

Vùi dập người tốt
Đôi khi có người còn hãm hại những người tốt.

Hãy tưởng tượng bạn đang ở trong một trò chơi kinh doanh cùng với những người chơi khác, tham gia đầu tư vào một quỹ nhóm. Lợi nhuận tăng khi vốn đầu vào tăng và sẽ được chia cho tất cả người chơi bất kể họ có đầu tư hay không.

Đến cuối cuộc chơi, bạn có thể bỏ tiền ra để phạt những người chơi khác dựa vào mức đầu tư của họ, tức là bạn tự giảm bớt một phần lợi nhuận của mình để cắt nguồn tiền của một đối thủ nào đó theo ý bạn. Tóm lại, bạn có thể trở nên tàn ác với những người cùng chơi trong khi họ không có làm gì hại bạn cả.

Có người sẽ chọn phạt những người chơi đầu tư ít hoặc không đầu tư vào quỹ nhóm. Nhưng nhóm khác lại chi tiền để phạt những người chơi đầu tư nhiều hơn họ. Người đầu tư hào phóng giúp bạn thu nhiều lợi nhuận hơn vậy sao lại phạt họ?
Hiện tượng nói trên gọi là "vùi dập người tốt", vốn thường thấy trên thế giới.

Thời săn bắt hái lượm, những thợ săn giỏi thường bị chê trách khi bắt được con thú lớn, mặc dù như thế nghĩa là có nhiều thịt hơn cho tất cả mọi người. Bà Hillary Clinton có thể đã phải hứng chịu điều này do kết quả vận động tranh cử tổng thống Hoa Kỳ hồi 2016, vốn tập trung nhiều vào quyền con người.

"Vùi dập người tốt" tồn tại do có khuynh hướng chống đối phe thống trị.

Một người chơi ít hào phóng hơn trong trò chơi kinh doanh ở trên có thể cảm thấy rằng một người chơi hào phóng hơn sẽ được những người khác thích hợp tác cùng họ. Người càng hào phóng càng có nguy cơ trở thành người nắm vai trò thống lĩnh. Như nhà văn Pháp Voltaire từng nói, "Thứ tốt nhất chính là kẻ thù của thứ tốt đẹp".

Tuy nhiên, hiện tượng này cũng ẩn giấu mặt tích cực. Khi người tốt bị hạ bệ, thông điệp của họ thường được lắng nghe nhiều hơn. Một nghiên cứu cho thấy việc được bày tỏ sự chán ghét đối với người ăn chay khiến cho những người lên tiếng bớt sự ủng hộ việc ăn thịt. Việc bị bắn bỏ, bị đóng đinh lên thập giá hay thua phiếu bầu có thể giúp thông điệp của họ dễ dàngđược chấp nhận hơn.

Yêu cho roi cho vọt
Trong phim "Whiplash", một giáo viên dạy nhạc đã dùng phương cách nhẫn tâm để buộc các học trò của mình đạt được thành tích xuất sắc nhất. Chúng ta thường chùn bước trước chiến thuật này. Song nhà triết học người Đức Friedrich Nietzsche cho rằng, con người đã trở nên quá chán ghét sự tàn nhẫn như vậy.

Với Nietzsche, sự nhẫn tâm cho phép người thầy đối xử nghiệt ngã với học trò vì muốn chúng trở nên tốt hơn nữa. Người ta cũng có thể khắc nghiệt với bản thân để trở thành người hoàn hảo mà họ mong muốn vươn tới. Ông cho rằng chịu đựng sự đối xử nhẫn tâm có thể phát triển lòng dũng cảm, sự bền bỉ và sức sáng tạo.

Câu hỏi đặt ra là liệu có đáng hay không khi khiến cho mọi người chung quanh và chính chúng ta phải chịu đau khổ để phát triển tính cách tốt nào đó?

Có lẽ là không. Giờ đây chúng ta đã biết sự tàn nhẫn có thể gây ra những tổn thương lâu dài về mặt thể xác lẫn tinh thần. Trái lại, lợi ích của việc đối xử với bản thân bằng lòng trắc ẩn, thay vì sự nhẫn tâm, đang ngày càng được công nhận nhiều hơn.

Hơn nữa, quan niệm cho rằng, "trải qua đau khổ mới trưởng thành" chưa chắc đã đúng. Những sự việc bình thường đầy tích cực trong cuộc sống như tình yêu, sinh con đẻ cái và đạt được mục tiêu đã ấp ủ đều giúp con người trưởng thành.

Dạy dỗ bằng đòn roi và sự tàn nhẫn sẽ mở lối cho tình trạng lạm quyền và ích kỷ, cuồng bạo.

Đó không phải cách giáo dục duy nhất. Chẳng hạn như Đức Phật có đưa ra một cách giáo dục khác: lòng trắc ẩn từ tâm. Ở đây, chúng ta dùng tình yêu thương để đáp trả người khác, để họ không rơi vào sự tham lam, lòng thù hận và nỗi sợ hãi.

Cuộc sống có thể tàn nhẫn, sự thật có thể tàn nhẫn, nhưng chúng ta có thể lựa chọn để không cư xử một cách tàn nhẫn như vậy.

Nguồn: Simon McCarthy-Jones là phó giáo sư ngành tâm lý học và thần kinh học lâm sàng tại Đại học Trinity College.(BBC tiếng Việt)