Nguyên tắc nếu không biết sử dụng khéo léo thì có thể sẽ biến thành cái "thành trì lưới sắt" giam hãm và giết chết lòng nhân ái trong thiên hạ. Vậy thì, sống là để được tự do và hạnh phúc chứ không phải để nắm giữ hay tôn sùng nguyên tắc bất di bất dịch nào đó. Nhưng, liệu có cần phải tuân thủ đúng theo nguyên tắc hay không?

Trong quá trình tiến hóa, con người đã tìm ra những điều kiện cần thiết giúp cho bản năng được thuần phục mà người ta gọi đó là những nguyên tắc sống.

Bản năng của con người luôn hướng đến sự hưởng thụ, yêu thích cảm xúc tốt và tránh né cảm xúc xấu. Nhưng để đạt đến giá trị của sự bình an và hạnh phúc chân thật bền vững thì đôi khi cần phải biết buông bỏ những cảm xúc tốt không cần thiết và chấp nhận những cảm xúc tuy xấu nhưng lại cần thiết. Những điều không cần thiết thường được gọi là những điều không nên làm, và những điều cần thiết thường được gọi là những điều nên làm: đó chính là những trải nghiệm quý báu của nhiều thế hệ đã đi trước.

Nếu quyết định đi theo những nguyên tắc sống ấy thì tuy không được sống theo sự tùy hứng của mình nhưng bù lại chúng ta sẽ đỡ phải mất thêm thời gian và năng lực để thử nghiệm, và nhất là không phải trả với những cái giá rất đắt. Chính vì thế mà những ai sống theo nguyên tắc, chắn chắn sẽ luôn được bảo vệ một cách an toàn để đi đến sự ước nguyện của mình.


(Minh họa)
Thế nhưng, cũng có người rất ghét bỏ các nguyên tắc do con người, do cơ chế xã hội định ra. Đó là những người sống bằng cảm tính, thích thì làm không thích thì không làm, bất chấp hậu quả tốt xấu. Họ cho rằng, nguyên tắc chính là sự ràng buộc vô lý, làm mất đi sự tự nhiên của cá nhân.

Con người khi dễ dàng thành đạt bằng sự may mắn hay nhờ tài năng bẩm sinh mà không qua môi trường học tập và rèn luyện cũng có xu hướng coi thường các nguyên tắc, thậm chí rất dị ứng với các nguyên tắc. Có những người thành đạt, nổi tiếng hoặc có chút ít tài năng thì hay có lối sinh hoạt và giao tế khác thường, thậm chí họ cố tình không đi theo những nguyên tắc chung để tỏ ra mình khá "lập dị".

Với họ, làm khác người là một loại đẳng cấp. Cho nên họ luôn đến trễ hẹn, ăn mặc diêm dúa, phát ngôn trịch thượng hay làm những chuyện mà người khác phải phát hoảng, còn họ thì cảm thấy bình thường hay còn tỏ ra thú vị vì họ nghĩ rằng mình là ngôi sao. Người ta gọi đó là "bệnh ngôi sao", tức là những người tự cho mình cái quyền vượt qua "quy luật cân bằng cảm xúc" của đại chúng. Tuy họ có khả năng cống hiến cho đại chúng ở một lĩnh vực nào đó, nhưng dư luận bất mãn của đại chúng sẽ mau chóng tẩy chay họ. Sau này, khi tài năng không còn tỏa sáng nữa thì không gian sinh sống của họ trở nên rất hạn hẹp, và họ cũng không biết làm sao để chung sống hài hòa với mọi người. Đó là cái giá rất đắt của sự phóng túng, vô độ, bất chấp mọi nguyên tắc trong cuộc sống.

Thí dụ như "Gần mực thì đen, gần đèn thì sáng" là nguyên tắc bắt buộc cho những ai còn dễ bị lây nhiễm bởi môi trường bên ngoài mà chưa làm chủ được bản thân. Nhưng với người đã vững chãi, có thể "hòa nhập" mà không hề "hòa tan", thì nguyên tắc ấy không còn đúng nữa. Nói đúng hơn, người đã thật sự trưởng thành thì phải vượt khỏi nguyên tắc căn bản ấy, sẵn sàng tiếp xúc với mọi đối tượng hay hoàn cảnh để thực hiện những mục đích to lớn nhằm giúp người giúp đời.

Có một câu chuyện kể rằng: Một chú tiểu nọ xuất gia đã lâu nhưng chưa bỏ được thói ăn cắp vặt. Nhiều lần các huynh đệ trình báo lên sư phụ về vấn đề này nhưng vẫn không thấy sư phụ có phản ứng gì cả. Một hôm chú tiểu bị bắt quả tang đang trộm món đồ quý, các huynh đệ liền giải chú đến trước sư phụ và đồng thanh kiến nghị sư phụ phải đuổi chú đi lập tức, nếu không họ sẽ bỏ đi hết. Vị sư phụ trầm ngâm hồi lâu rồi gật đầu bảo: "Các con muốn đi thì cứ đi. Các con đã ý thức và chịu trách nhiệm được mọi hành động của mình thì ở đâu cũng sống được. Riêng chú tiểu này còn dại khờ quá, cần phải ở lại với ta để được tu tập thêm".

Mọi người đều bàng hoàng trước lời tuyên bố của sư phụ. Có người ấm ức cho rằng đó là hành động bao che quá đáng, một người mà đánh đổi với cả tập thể. Nhưng tĩnh tâm lại và nghiền ngẫm kỹ thì ai cũng nhận ra tấm lòng bao la của sư phụ mình. Tu viện vốn là nơi để người ta cải tà quy chánh, chuyển hóa tệ lậu trở thành tốt đẹp, chứ không phải là trung tâm tuyển chọn những con người vốn đã được sàng lọc, đánh giá là thanh cao. Bản chất của giới luật là để nhắc nhở và ngăn chặn con người không tiếp tục phát sinh đức tính xấu xa mà nhằm giúp thanh tịnh hóa tâm hồn, chứ không phải là khuôn vàng thước ngọc để tôn thờ hay là bức tường ngăn cách nhau. Nếu ai phạm lỗi cũng đều bị trừng phạt đích đáng thì không còn gì là giáo dục hay tu tập chuyển hóa nữa. Trở thành người tốt là cả một quá trình phấn đấu khá dài, hẳn nhiên có lúc được lúc không, không thể căn cứ vào lúc chưa phạm lỗi mà cho là tốt hay căn cứ vào lúc phạm tội mà cho là xấu. Chuyển hóa thật sự được cái xấu mới là cốt lõi của sự tu tập.

Dĩ nhiên, khi một người vi phạm luật lệ thì tập thể có quyền quyết định không cho họ ở lại. Nhưng câu hỏi được đặt ra là tại vì chúng ta không đủ sức để giúp đỡ họ, hay tại vì sợ mình sẽ làm sai luật lệ? Đúng là luật lệ khi đã ban hành thì phải được tôn trọng đúng mức, nhưng nếu cứ dùng luật lệ để làm thước đo trình độ hiểu biết và thương yêu của con người thì chẳng phải là oan ức lắm hay sao?

Luật lệ chỉ phản ánh hiện tượng cụ thể, còn sự hiểu biết và thương yêu thì có thể chạm đến bản sắc của con người. Nếu biết rằng ranh giới giữa tốt – xấu hay thiện – ác có khi chỉ cách nhau trong đường tơ sợi tóc. Người kia hôm qua là bồ tát nhưng hôm nay có thể trở thành dạ xoa quỷ dữ. Và ngày mai họ có thể trở thành bồ tát trở lại hay mãi mãi làm dạ xoa là còn tùy thuộc vào sự nâng đỡ của những người có hiểu biết và tình thương đồng loại.

Đây là một bài toán rất khó, một bên lý một bên tình. Thực tế không phải lúc nào người ta cũng may mắn giải quyết vấn đề vừa thấu tình vừa đạt lý, nhưng ít ra phải có chủ trương và hết lòng xem xét cả hai mặt. Nếu thấy mình bắt buộc phải chọn lý để bảo vệ cho số đông thì đành phải mất tình với người kia. Một người không thể ôm ấp được lỗi lầm của một người đã là thất bại rồi, huống hồ chi cả tập thể gồm mấy chục người. Tại sao tập thể không can đảm vượt qua nguyên tắc hay luật lệ một lần để cùng nhau nâng đỡ người ấy, cho họ một con đường thoát, và cùng nhau chịu hết trách nhiệm cho sự linh động ấy?

Vậy nên, sống là để được tự do và hạnh phúc chứ không phải để nắm giữ hay tôn sùng một nguyên tắc bất di bất dịch nào. Nhưng nếu thấy mình yếu kém thì phải chấp nhận sự nương tựa và tôn trọng nguyên tắc để sớm được trưởng thành. Còn khi đã làm chủ được những cảm xúc hay phiền não căn bản thì người ta có thể sống ung dung tự tại và sẵn sàng chịu hết trách nhiệm về mọi hành động của mình.

Tuy nhiên, cũng cần kiểm chứng trình độ của bản thân dưới sự soi sáng của đại chúng hay ít nhất là của những người thân sống bên cạnh. Nên cảnh giác vì có thể đang lầm tưởng giữa nhu cầu sống phóng túng với tinh thần sống vượt thoát nguyên tắc. Nếu chúng ta thật sự đã vững chãi thì nguyên tắc hay không nguyên tắc đều không gây phiền phức hay trở ngại gì cả, vì có thể thích nghi với mọi đối tượng và hoàn cảnh.

Bởi vì khi không còn nhu cầu phải bám víu quá nhiều ở điều kiện bên ngoài, người ta đã tìm thấy sức mạnh trong chính mình. Cho nên tuy giữ nguyên tắc mà như không có giữ nguyên tắc, vì muốn làm gương hay nhắc nhở kẻ khác chứ khi đã vượt thoát nguyên tắc ấy là muốn bỏ cái tương đối để đạt đến sự tuyệt đối.

Nếu nói rằng ở đây chỉ có nguyên tắc và luật lệ, có công thì thưởng có tội thì trừng phạt, thì tuy người ta bảo vệ được vài quyền lợi trong nhất thời, nhưng vô tình đã đẩy mức chấp nhận và lòng bao dung của mình xuống bậc rất thấp, và nếu để lâu thì nó có thể trở thành mặc định, chai cứng.

Đành rằng ở chiến trường hay trong thương trường thì bắt buộc phải tuân thủ theo các nguyên tắc hay luật lệ, nhưng cuộc sống đâu chỉ có chiến trường với thương trường. Sử dụng nguyên tắc hay luật lệ một cách cứng nhắc, vô cảm, thì đó chỉ là thái độ bảo vệ sự yếu đuối, cố chấp và hờ hững vô tâm của thiên hạ mà thôi.

Có những bậc sinh thành không dám tha thứ cho con mình chỉ vì sợ mang tiếng giáo dục không nghiêm, nhiều bậc thầy tâm linh đã lạnh lùng quay mặt trước sự sám hối chân thành của học trò chỉ vì sợ bị chê là thiếu kỷ cương nề nếp. Họ đã bám chặt vào nguyên tắc để che đậy trái tim thiếu độ lượng của mình mà lại tưởng là mình đang bảo vệ chân lý.
Cho nên nguyên tắc nếu không khéo sử dụng thì có thể sẽ biến thành cái "thành trì lưới sắt" giam hãm và giết chết lòng nhân ái trong thiên hạ.